"Książka na przestrzeni dziejów" Barbara Bieńkowska

PISMO

Według współczesnej wiedzy pierwsze ślady obecności człowieka na Ziemi datują się na 60-40 tys. lat p.n.e. Ze znacznie pózniejszego okresu, 25-11 tys lat p.n.e. pochodzą zabytki twórczości graficznej. Są to rysunki na skałach odkryte m.i.n w jaskiniach we Francji i Hiszpani. przedstawiające realistyczne obrazy z życia codziennego

W odmiennej jakościowo, znacznie dojrzalszej formie zadania te spełniało pismo. Kształtowało się ono stopniowo w okresie 4-3 tysiąclecia p.n.e na terenach Azji i Afryki. Nowe badania sugerują istnienie cywilzacji posługującej się pismem już w 5 tysiącleciu na równinach dzisiejszej Bułgarii, Rumunii i zachodniej Ukrainy która jednak w 4 tysiącleciu uległa zagładzie. Inne ośrodki pochodzą z pózniejszych okresów

Pismo, tak jak każdy wynalazek przyjmuje się i rozwija dopiero wtedy, gdy zaistnieje potrzeba jego zastosowania. Warunki do tego stwarzaly organizacje panstwowe powstałe własnie od 4 tysiąclecia przede wszystkim w Egipcie, w Mezopotamii ( państwo Sumeryjskie, pozniej babilnoskie i asyryjskie), W Indiach i w Chinach.

Na początku pojawiło się pismo obrazowe/obrazkowe/piktograficzne. Przedstawiało ono za pomocą cyklu rysunków pewne akcje, ciągi wydarzeń rzeczy materialnych. Początkowo realistyczne obrazki z biegiem czasu ulegały upraszczaniu: kilka umownych znakow, zarys.
Za pomocą obrazków zaczęto przedstawiać także pojęcia (zycie, smierc, smutek) ten typ pisma nazywa sie ideograficznym. Na tym etapie znaki graficzne jeszcze nie zwiazane byly z mowa. Ich odczytywanie nie wymagalo znajomosci języka, lecz tylko samych rzeczy i pojec

Dalszy postęp dokonał się w grupach posługującyh się wspólną mową. Pozwalała ona na bardziej dokładne wyrażanie treści dzieki powiazaniu znaku graficznego juz nie z samym przedmiotem, lecz z jego nazwa, ze slowem uzywanym w danym jezyku dla oznaczenia rzeczy.
Znamionowało to przejscie do typu pism fonetycznych. Na tej drodze postęp polegał na ograniczeniu liczby znaków przez wiązanie ich z coraz mniejszymi jednostkami brzemieniowymi, powtarzającymi się w mowie - od wyrazów, poprzez sylaby do głosek.
Tak więc pismo wyrazowe. (gdzie jeden znak symbolizował całe słowo) stopniowo przechodziło w sylabowe, az do głoskowego, czyli alfabetycznego - gdzie jednemu dzwiekowi -fonemowi odpowiadal jeden znak-litera.


Model przedstawiony powzej bardzo schematycznie w rzeczywistosci realizowal sie nierownomiernie i wielu wariantach. Niektore etapy trwaly cale wieki, inne zmienialy sie skokowo wypierane przez obce wplywy. Na tych samych terytoriach uzywany byly rozne typy pism dla odmiennych celow : teksty religijne, praktyczne. Niektore pisma zatrzymaly sie na posrednich etapach ewolucji i albo zanikly wyparte przez doskonalsze formy albo funkcjonuja nadal  np ideograficzno-wyrazowe pismo chinskie



Pismo wykrztalcilo sie przeszedłszy etapy posrednie w 2 tysiącleciu p.n.e wsrod ludow semickich - Azja mniejsza.
Od Semitów zamieszkałych w Syrii i Palestynie przejeli je i uproscili Fenicjanie (równiez Semici), Sprowadzili oni alfabet do 22 znakow spolgosek, nadali im geometryczne ksztalty linowe oraz ustalili poziomy bieg wierszy od strony prawej ku lewej
W poczatkach pierwszego tysiaclecia wynalazek ten przejeli Grecy
Zgodnie z melodia wlasnego jezyka wzbogacili alfabet o oznaczenia samoglosek, ponadto dodali liczby oraz ustalili poziomy dukt pisma od strony lewej do prawej jaki odtad praktykujemy.
Tak udoskonalnony alfabet grecki odegral ogromna rolę cywilizacyjną w ciągu kilku tysiącleci. Od Greków alfabet zapożyczyli Rzymianie ok VII w p.n.e
Przeksztalcili go wedlug wlasnych potrzeb ustalajac kanon pisma lacinskiego, ktorym obecnie posluguje sie wiekszosc cywilizacji zachodnich, w tym również Polska

Natomiast z pisma greckiego, przyjetego za posrednictwem Bizancjum (a nie Rzymu) wywodza sie alfabety cyrylickie ( od nazwy św Cyryla bizantyjskiego apostolo nawracjajacego na chrzescijantwo Slowian poludniowych i wschodnich) Do potrzeb ich jezyka dostosowal on alfabet grecki . Tak prawdopodobnie powstala głagolica ktora pozniej przyjela odmiane cyrylice.


Od tego samego połnocnosemickiego zrodla w odmianie wschodniej (aramejskiej) wywodza sie  pisma arabskie i hebrajskie, we wszystkich odmianach uzywanych dawniej i wspołczesnie



KSIAZKA W KULTURZE STAROZYTNEJ (4 TYSIACLECIE P.N.E - V w.n.e.)

Z wielkich cywilizacji starozytnych fizycznie zachowaly sie tylko fragmenty, zachowaly sie pisma na materiale twardym: metal, kamien, glina
W owych czasach pismo bylo umiejetnoscia bardzo rzadką, dostepna tylko waskim elitarnym grupom: w celach religijnych, politycznych, gospodarczych, intelektualnych, artystycznych.
Wtedy byly przekazy ustne z pokolenia na pokolenie
Istnialy dwa modele cywilizacji starozytnych: wschodni i zachodni
Wczesniej rozwienly sie cywilizacje wschodnie
Powstale tam wowczas panstwa tworzyly systemy niewolnicze. Szczegolnie silna była pozycja kapłanów, to oni sprawowali kulty religijne i przez to mianowali sie posrednikami pomiedzy bogami a ludzmi. Tylkod do nielicznych, uprzywilejowanych ograniczona byla znajomosc pisma, pilnie strzezona jako znak wyzszego wtajemniczenia

KSIAZKA W STAROZYTNYM EGIPCIE

Egipt byl podbijany przez persow, egipcjan, rzymian i dlatego te fale kulturowe odbily sie na losach ksiązki w tym kraju
Najstarszymi znakami pisarksimi w Egipcie byly hieroglify, ryte byly na pomnikach i grobowcach, przeszly ewolucje z obrazkowego do ideograficznego a nawet fonetycznemu
Uproszczona forma hieroglifow bylo pismo kaplanskie kreslone na papirusie
pozniej stosowano jeszze prostrza jego odmiane kursywę uzywana przez urzednikow i handlarzy
Rownolegle wiec byly w uzyciu rozne odmiany pisma egipskiego
Najlniczejsze i najstarsze zabytki tego pisma zachowaly sie w piramidach, sa to hieroglify i ich kolejne stadia przeobrazen
Tylko w Egipcie rosla roslina z ktorej lodyg robilo sie papirus, Egipt byl monopolita w jego produkcji. Karty papirusowe sklejano ze soba i rolowano w zwoje
Zwoj papirusowy stanowi najdawniejsza forme ksiazki

Znaki kreslone byly zaostrzoną trzciną maczaną w atramencie wyrabianym z sadzy mieszanej z zywica i wodą, stosowano też farbę z czerwonej glinki. Zwoje mialy rozne standardy od skromnych do luksusowych, zawsze jednak byla to ksiazka wytworna i bardzo droga
Niewiele dotarlo do naszych czasow. Najstarszy zachowany zwój datowany jest na ok 2400 p.n.e

Znaleziskach w grobowcach pozwalaja przypuszczac ze conajmniej od 18 wieku pne, ,wytwarzane byly przez kaplanow w celach handlowych ksiegi zmarlych - zbiory modlitw ktore mialy towarzyszyc moznym zmarlym w wedrowce w zaswiaty

Poziom cywilizafji i kultury duchowej starozytnego Egiptu nie pozostawia watpliwosci ze ksiazka w swych zroznicowanych formach i tresciac odgrywala znaczna role w zyciu elit tego kraju. Musialy istniec zasobne biblioteki w swiatyniach i palacach


MEZOPOTAMIA

Pierwszymi ludami zamieszkujacymi Mezopotamie (zyzna dolina lezaca w dorzeczu Eufratu i Tygrysu: dzis czesc Iraku i Syrii) byli Sumerowie. Od wiekow te ziemie przyciagaly kolejnych najezdzcow  ( kolejno : babilonczycy, asyryjczycy, aramejczycy, persowie, monarchia hellenistyczna i arabowie , arabowie : do dzisiaj)

Sumerowie od 4 tysiąclecia posługiwali się pismem obrazowym, które z czasem przeszło dalszą ewolucję - do sylabicznego. Sylabiczne pismo klinowe przejeli pozniej Babilonczycy i Asyryjczycy. Nattomiast Aramejczycy przynieśli ze sobąi utrwalili na tych ziemiach pismo alfabetyczne, w jego wschodniej odmianie- aramejskiej. Z niego wywodzą się min. pisma arabskie

Z okresu sumeryjskiego pochodzą odkopane fragmenty bibliotek , z tego okresu pochodzi slynny kodeks Hammurabiego. 18 w pne

Wielka kultura pismiennicza Mezopotammi utrwalona zostala na materiale twardym, teksty sporzadzano na tabliczkach glinianych

INNE OSRODKI KULTURY KSIAZKI NA WSCHODZIE: CHINY, FENICJANIE, HEBRAJCZYCY

Nieco pozniej niz w Egipcie i Mezopotamii bo okolo
W 3 tysiacleciu powstala cywilizacja chinska, juz wowczas poslugiwano sie tam pismaem hieroglaficznym  a potem przeksztalcilo sie w fonetyczne.
Na nm wzorowaly sie pozniejsze pisma japonskie, koreanskie wietnamskie
Najstarszymi zabytkami chinskimi pochodzacymi z 14 w pne. sa napisy wotywne i wrozebne na kosciach oraz skorupach zolwich. Chinczycy rozwineli bardzo wysoka kulture ksiazki ( wynalazek papieru)


Natomiast na zachodnim krancu kontynentu azjatyckiego nad Morzem Srodziemnym osiedlili sie na przelomie 4 i 3 tysiaclecia Fenicjanie. W przeciwienstwie do innych owczesnych ludow nie stworzyli scentralizowanej monarchii, ale grupe niezaleznych miast-panstw. Zajmowali sie rzemioslem, handlem i zegluga wprowadzajac liczne wynalazki ( umiejetnosc budowy okretow, obrobki metali, tkactwa.
Od 13 w pne przejeli i uproscili starosemickie pismo alfabetyczne, ktore za posrednictwem ich kolonii rozsianych na wybzerzach Morza Srodziemnego przejeli Grecy, a od nich caly Zachod

Izrealczycy po wyjsciu z Egiptu w 12 w pne, osiedlili sie na poludniu od Fenicji - Palestynie. Poczaatkowo poslugiwali sie pismem staro hebrajskim, od 5 wpne przyjeli pismo alfabetyczne, aramejskie ktore dostosowali do wlasnych potrzeb

Tak oto laczyly sie w starozytnosci elementy kultur Wschodu i Zachodu. Europejski model zachodni, ktory my rowniez dziedziczymy wywodzi sie z antyku greckiego i rzymskiego

KSIAZKA W KREGU KULTURY GRECKIEJ

Achajowie byli najstarszymi z plemion greckich. Pojawili sie w Europie Pd, na przelomie 3 i 2 tysiaclecia. Do potegi doszli w 18-12 wieku, kiedy wokol Morza Egejskiego stworzyli krag kultury mykenskiej
Wlaczyli weń Kretę, szczyczaca sie od 3 tysiaclecia wysoka cywilizacja typu wschodniego ( min znali pismo ktore przeszlo ewolucje od hieroglifow...)

Zasadnicze zmiany w tym regionie nastaly wraz z przybyciem nowych plemion greckich, z Dorami i Jonami na czele w 12-11 wieku pne. Stopniowo opanowali oni Polwysep Balkanski (grecja wlasciwa), wyspy Morza Egejskiego, wybrzeza morza czarnego, srodziemnego. Okres najwiekszego rozkiwtu przypadl na 5-4 wnpne. Grecja zwyciezona przez Macedonczykow (pobratymcow z polnocy) utracila niepodleglosc i weszla w sklad monarchii hellenistycznych powstalych w 323pne po smierci Aleksandra Wielkiego, krola MAcedonii. W 2- 1 w pne caly ten obszar zawojowali Rzymianie. Na polwyspie Balkanskim utworzona zostala prowincja rzymska Achaja. Odtad Grecja stala sie czescia imperium Rzymskiego i dzielila jej los

Starozytni Grecy zajmowali sie handlem rzemioslem . Podroze i zegluga byly dla nich zyciowa koniecznoscia
Wyrabialo to w nich odwage i fantazje i niezaleznosc. Nie stworzyli scentralizowanych monarchii na wzor wschodni, lecz niewielkie miasta- panstwa (ateny, sparta) . Nie bylo tam dziedzicznych wladcow ani wplywoej wartwy kaplanow. Grecy chlubli sie swymi swobodami przeciwstawiajac im wschodni despotyzm
Czynnikiem najsllniej wiazacym te wspolnote byla kultura

Skrupulatnie przejeli wszystkie osiagniecia cywilizacyjne starozytnego Wschodu. Wzbogacili je o nowe wartosci tworzac wyzsza jakosc ktora trwale wplynela na postep naszego swiata. (homer,platon , pitagoras, hipokrates)

Grecy przejeli od Fenicjan w 10 wpne, znajomosc pisma i dostosowali go do wlasciwosci swego jezyka tworzac alfabet grecki. Pisali na: tabliczkach z metalu i drewna powlekanych woskiem, liscie palmowe, kora drzew, plotno, rozbite naczynai gliniane:ostraki

Wielowiekowa tradycja bezposredniego przekazu (teatr, muzyka) sprawila ze do tresci literackich pismo zastosowano dopiero w 5 w pne.
Najstarsze zachowane zabytki pochodza z 4 w pne, fragmenty zwojow papirusowych, ich forma przejeta od Egipcjan

Po smierci Aleksandra Wielkiego w 323 r pne, (panujacego nad macedonia, grecja a takze podbitymi rozleglymi ziemiami Azji i Afkryki) jego ogromne wladctwo rozpladlo sie na 4 monarchie: Egipt, Antiochia nad Orontem, Pergamon oraz MAcedonai wraz z Grecja

W Egipcie powstala biblioteka Alekandryjska, w ktoraej mialo byc zgromadzone cale pismiennictwo znanego wowczas swiata. Jednak z bogatych zbiorow nic nie zostalo


KSIAZKA W CYWILZACJI RZYMSKIEJ

Rzymianom zawdzieczamy pismo lacinkie, ktorym dzis posluguje sie cywilizacja zachodnia, w tym Polska
Nazwa pisma wywodzi sie od Latynów, ludu ktory zamieszkiwal srodkowa Italie od 10 w pne,
Rzymianie podporzadkowani byli zwierzchnictwu Etrusków, sasiadow z polnocy od ktorych przejeli podstawy wlasnej kultury. W koncu 6 wieku pne zrzucili jarzmo etruskie a pozniej sami ich zawojowali
Ekspansja Rzymian doprowadzila do opanowania panswt hellenistycznych, zachodnia Europe, hiszpanie, polnocna afryke i zach, Azje.
To ogromne imperium w 395 rne podzielone zostalo na dwa cesarstwa: wschodnie ze stolica w Bizancjum (na terytorium greckim) i zachodnie z osrodkiem w Rzymie
W 476 pod naporem plemion barbarzynskich upadlo cesarstwo zachodnie co uznawane bywa umownie za koniec epoki starozytnej i poczatek sredniowiecza

Rzymianie nie mieli greckiej swobody mysli ani fantazji. Cechowalo ich natomiast poczucie dyscypliny spoleczenej  i praktycyzm, Jednostka podporzadkowana byla interesom panstwa.
Rzymianie przejeli greckie pismo alfabetyczne i przystoowali je do wlasnej mowy : tak powstal jezyk lacinski
Okres jego ksztaltowania przypada na 7-5 w pne . Do konca 4 w pne pismo sluzlo przede wszystkim potrzebom panstwa
Podlozem pisarskim byol materialy twarde: kamien, drewno, metal. Do doraznych nottek stosowano jak wszedzie w starozytosci liscie lub kore drzew, tabliczki drewniane pokryte woskiem
Prawdobodonie wiazki takich tabliczek staly sie prototypem kodesku, najbardziej popularnej formy ksiazki
Z czasem bowiem drewno zaczeto zastepowac kartami papirusu, wkladano karty jedna w druga i laczono mechanicznie
Powrzechne zastosowanie jako kokurencja zwoju znalazl w 3-4 w.ne
Surowi Rzmiania zachwycili sie bogata grecka kultura pismiennicza, stala sie ona impulsem do rodzimej tworczosci (cyceron owidiusz)
Jezyk grecki obok laciny stal sie obowiazujacy wsrod rzymskiej elity kulturalnej
Podbita Grecja zawojowala surowych zwyciezcow" swoja wysza kutlura
Rzymskie poczucie obywatelskie sprawilo ze doszlo do zalozenia pierwszej w dziejach biblioteki publicznej, mogli z niej korzystac wszycy ktorzy umili czytac co bylo czeste ale nie powrzechne

Na ksiazkach nieziennie bardzo drogich zarabiali wydawcy i handlarze, Autorom jako caly zysk pozostawala tylko nadzieja slawy

Rownolegle wystepowaly eleganckie kosztowne zwoje i tansze kodeksy, papier stopniowo wypierany byl przez perganin.



MROKI I BLASKI DZIEJOW KSIAZKI W SREDNIOWIECZU 

Upadek Imperium Rzymskiego, a z nim koniec epoki starozytnej i przejscie do nowych formacji nie byl niespodziewanym faktem jednostkowym. Stanowil on wynik procesu trwajacego kilka stuleci
U jego podstaw lezalo przezycie sie systemu niewolniczego, na ktorym opieraly sie wszystkie panstwa starozytne. Z biegiem czasu stal sie niewydolny gospodarczo i spolecznie. a ponadto niemozliwy do zaakceptowania w swietle nauki Chrystusa. Religia chrzescijanska ktora objawila sie w 1 w we wschodnich prowincjach rzymskich ( jej kolebka byla Palestyna) szybko rozprzestrzenila sie na inne terytoria z Italia wlacznie. Poniewaz stanowila ona istotne niebezpieczenstwo dla calego dotychczasowego porzadku politycznego wywolala gwaltowna reakcje wladz, przejawiajaca sie w fali przesladowan.
Kres im polozyl Konstantyn Wielki gwaratujacy chrzecijanom w 313 r swobode wyznania.
Kolejna decyzja bylo w 392 r proklamowanie religii chrz. jako panstwoej z zakazaniem kulutow poganskich
W 395r dokonany zostal formalny podzial na cesarstwo wschodnie i zachodnie, ze stolicami w Bizancjum i w Rzymie. Otdad losy obu panstw potoczyly sie odmiennymi kolejami

1. KULTURA KSIAZKI W BIZANCJUM

Niepodlegle panstwo bizantyjskie istnialo od 395 do 1453 r. Kres przyniosly podboje tureckie - zdobyli stolicę

Terytorium Bizancjum w okresie swietnosci obejmowalo poza macierzystym Plw Balkanskim i Azja Mn rowniez Syrie i Egipt, kraje kaukaskie. Siegalo po ziemie Slowian poludniowych i wchodnich
Jego centrum stanowily zatem obszary dawnych monarchii hellenistycznych, a wiecc pozostajacych pod dominajca kutlury greckiej przefiltrowanej przez wieki zwierzchicntwa rzymskiego. Sa to jednak juz czasy zwycieskiego chrzescijansstwa i ono nadalo ostateczny ksztalt panstwowosci i kulturze bizantyjskiej
Z calego tego konglomeratu roznych zrodel cywilizacyjnych wylonila sie teokratyczna monarchia absolutyczna (ulegla silnej wladzy duchowienstwa). Cechowaly ja zamilowanie do przepychu, wystawnosc i sztywny ceremonial, Jeszcze dzis przesadny luksus, tytulowanie i napuszony styl okresla sie mianem bizantyjskiego.
Jezykiem panujacym byl grecki, powrzechna tez lacina
Zamiłowani w przepychu bizantyjczycy do ksiag luksuwoych uzywali niekiedy nawet pergaminu barwionego na purporowo lub złoto, zlotem lub srebrem kaligrafowano tez specjalnie uroczyste teksty
rowniez zdobnictwo bywalo okazale, wrecz przeladowane. Okladziny woluminow powlekano blacha zlota lub srebra, bywaly wysadzane krogimi kamienami
Takie ksiegi zachwycaly ale tez wabily zlodziei

Silny zostaje wplyw Bizancjium na Slowian pld i wsch ( plemiona ruskie, Bulgarzy, serbowie, slowency)
ktorzy stamtad przyjeli chrzescijanstwo i wraz z nim caly model kulturowy. Na wezwanie lokalnych wladcow w 9 w przybyli misjonarze: Cyryl i Metody,. Dla potrzeb ewangelizacyjnych Cyryl opracowal na bazie pisma greckiego alfabet dostosowany do mowy slowianskiej, tak postala glagolica, cyrylica potem zreformowana do grazdanki uzwanej obecnie na tych rejonach

Powinowactwo z kultura bizantyjska nie ograniczylo sie oczywiscie do kwestii pisma. Polega ono min na wielowiekowym kultywowaniu wzorcow ksiazki bizantyjskiej z wiekszoscia jej cech zewnentrznych i we
Wspalniale zabytki tego stylu mozna do dzis podziwiac w cerkwiach  i muzeach naszyhc wschodnich sasiadow
Urokowi kultury bizantyjskiej ulegi rowneiz Arabbowie, ktorzy liczne jej elementy polaczyli z wlasnym dziedzictwem